Manuel Pazos con Antonio Fraguas en Compostela, na imaxe, o 22 abril 1998.
LEMBRANZAS.
Non se pretende recoller nestas páxinas a biografía e bibliografía (coido que inabordábel) de Antonio Fraguas Fraguas, ilustre persoeiro escollido para recibir unha xusta homenaxe e recoñecemento na celebración do Día das Letras Galegas 2019.
Se ben con motivo desta efeméride se están a editar interesantes traballos sobre Antonio Fraguas, así como diversas unidades didácticas, un sen fin de artigos en xornais electrónicos e en papel incluídos os suplementos especiais editados por Sermos Galiza (nº 218) e La Voz de Galicia (15 de maio de 2019), apreciamos na historiografía referida a Fraguas dous libros imprescindíbeis. O primeiro é unha achega iniciática da autoría de Clodio González Pérez[1] (antes do falecemento de Fraguas) e o segundo constitúe un corpus insuperábel en forma de ofrenda do centenario do seu nacemento (1995) editado por Carlos García Martínez, María Xosé Fernández Cerviño e Xosé Manuel González Reboredo[2].
Nesta última publicación reflíctense as múltiples facetas que desenvolveu con moito acerto durante toda a súa vida (profesor, comunicador, historiador, xeógrafo, arqueólogo, etnógrafo, biógrafo, museólogo…) e que son analizadas por destacados coñecedores da cultura galega; a salientar, Fernández del Riego, Clodio González, González Reboredo, Eiras Roel, Justo Beramendi, Carlos García, Fernández Cerviño… A obra complementase cunha minuciosa recolleita bibliográfica coordinada por Rosa Mª Méndez García, responsábel da Biblioteca e do Arquivo do Museo do Pobo Galego[3].
Visto o anterior e unha vez celebrado institucionalmente o Día das Letras 2019 é un tanto difícil (mais non imposíbel) aportar máis coñecementos relevantes sobre a súa figura sen repetir o que xa está escrito. É ese o motivo polo que tentamos achegar unha vivencia persoal en formato múltiple (unha especie de encontro, entrevista, lección maxistral…) mediante a cal Antonio Fraguas nos transmitiu de forma presencial a súa experiencia no ocaso da súa vida.
O suceso ao que nos referimos tivo lugar no seu andar do ensanche compostelá o 22 de abril de 1998[4] e posteriormente na celebración do 93 aniversario na Galería Sargadelos, o 28 de decembro dese mesmo ano.
Dous anos antes, en marzo de 1996, naceu oficialmente a Asociación Cultural “Obradoiro da História”. Naquelas datas, a bisbarra de Ordes era máis ben un deserto cultural e esta entidade xurdía co obxectivo de investigar e difundir pasado común; desde cuestións arqueolóxicas até a recuperación do que posteriormente se denominaría “Memoria Histórica”. Estas actividades camiñaban paralelas á edición de folletos, libros o convite á vila dos máis importantes nomes da literatura galega. Do mesmo xeito, dentro das nosas inquedanzas e necesidades vitais era coñecer aos “grandes”, compartir con eles, falar, aprender; mostrarlles o respecto e admiración que lle gardabamos. Así Díaz Pardo, Fernández del Riego, Neira Vilas, Pousa Antelo, Bernardino Graña, Antonio Fraguas… entraron nas nosas vidas e na nosa acción cultural como estandartes de loita en defensa da Terra.
E chegoulle a quenda a Don Antonio, andante habitual polas rúas de Compostela na nosa época de estudantes. Facilitáronme amabelmente o seu número telefónico no Museo do Pobo Galego e non dubidei en acudir a un bar que tiña con teléfono público que funcionaba con moedas… Comenteille que era un mozo dunha asociación cultural de Ordes, que lle quería agasallar algunhas das nosas publicacións, falar, e dicirlle dalgún xeito que eramos froito da súa semente en forma de publicacións, xornadas literarias, exposicións, denuncias pola desfeita do patrimonio arqueolóxico e natural e todo o que quedaba por vir. Soou o teléfono na súa morada e Don Antonio contestou (lembro a súa voz coma se fose hoxe):
Pode vir falar comigo cando queira, como se quere vir agora mesmo, posto que estou na casa e non teño previsto saír.
Así comezou todo. Pasei parte da mañá no seu andar da cidade nova de Compostela; na sala. Don Antonio pediu desculpas por recibirme en bata, porque quería estar cómodo e abrigado. A sala, con andeis de libros, diplomas, agasallos, recordos… estaba presidida por unha televisión marca “Telefunken”, sen mando a distancia; un modelo exactamente igual ao que trouxo meu pai emigrado na Alemaña a principios da década de 1970.
Antonio Fraguas (ao que chamei “Antón”), dirixiuse a min con exquisita educación para dicirme que era “Antonio”, que o seu santo era Santo Antonio de Padua, o 13 de xuño. Eu, un chisco avergoñado, tentei corrixir o erro contestándolle: si, coincide co santo que celebramos na miña parroquia… Santo Antonio de Marzoa, no concello de Oroso.
Aquela mañá (xa falecida a súa dona) estaba animado, con ganas de leria; falaba cara min como se me coñecese desde pequeno, na súa aldea de Insuela… Don Antonio seguía sendo un mestre e, sen contar, deume unha lección maxistral sobre a súa vida[5].
Loureiro de Cotobade, 1905
Antonio Fraguas Fraguas, da aldea de Insuela, parroquia de Santiago de Loureiro, concello de Cotobade naceu o día dos Santos Inocentes do ano 1905. Fillo de Teresa, casada con Manuel, emigrado no Brasil. Vive nunha casa labrega coa súa nai, un tío-avó seu e con “mamá Antonia” (que vivía de aluguer e servía na casa familiar). Antonia era analfabeta, pero cunha cultura popular desbordante que lle transmitiu a Antonio desde moi neno (coplas, contos, refráns, cancións, oracións, ditos…).
Unha vez que o seu pai volta do Brasil, traballa de canteiro, coa intención de regresar ás Américas e conseguirlle un traballo de ferroviario para o seu fillo. Antonio Fraguas aprende máis na casa coa súa familia que na escola até que un mestre da veciña Famelga lle comunica ao pai que “servía para estudar”. Os pais deciden que así sexa. Comeza a tomar en serio os estudos preparándose por libre para o exame de ingreso ao Instituto, do que se examina en Pontevedra. Diríanos Antonio Fraguas:
Eu son un aldeán… Son un aldeán que vive nunha cidade. Na miña aldea gracias á agricultura vivíamos de forma humilde… Unha agricultura humilde, modesta. Tiñamos un hórreo; os dous claros enchíanse de millo… Pois hoxe nin unha espiga se colle nas leiras… Os soutos desfanse sen consideración ningunha nas concentracións parcelarias… Estropeáronse soutos enormes e tantas cousas: castros, medorras, camiños vellos… Aquel mundo desapareceu.
Nas festas de Cotobade todos os cativos nos pelexabamos por ser “atriles” para termarlle das partituras ós músicos… eu sempre collía un clarinete ou un cornetín para ver de cerca como o músico movía os dedos e, sobre todo, escoitar… escoitar con qué gracia saían as notas daqueles instrumentos… porque a música é unha cousa que namora, a expresión amorosa do mundo, a gracia para cautivar as almas.
Fíxese se é importante a música que San Ero de Armenteira estivo trescentos anos escoitando o canto dun paxariño. Por certo, que a mellor representación que vin deste santo é unha reprodución que estaba no Museo de Pontevedra e que tiña unha tea de araña dun lado ao outro. Cando pasei ó seu lado parei a pensar e vin o tempo detido nunha tea de araña.
Pontevedra, 1919
En xuño de 1919 Antonio Fraguas aproba o ingreso ao Instituto para realizar o bacharelato. Cursa por libre primeiro e segundo curso; no terceiro (1920/21) é alumno oficial.
No Instituto, influído polo ambiente estudantil e cultural de Pontevedra e polo profesorado do Instituto, comeza a súa preocupación polo galego, sobre todo pola escrita. Co seu amigo Sebastián González García-Paz e outros compañeiros funda a Sociedade da Lingua coa intención de elaborar un dicionario de galego e dignificar a nosa lingua como idioma culto.
En Pontevedra van xurdindo as inquedanzas dun nacente galeguista: falar galego, a preocupación pola terra: a natureza, o agro, as árbores, os montes e o seu aproveitamento forestal (…).
Manuel Pazos, historiador, membro do Instituto Galego de Historia.
Texto ao completo en Murguía, Revista Galega de Historia vol. 39!
[1] González Pérez, Clodio. Antonio Fraguas. Profesor, xeógrafo, historiador, antropólogo, galego de ben. Ir Indo. Vigo, 1998.
[2] García Martínez, Carlos; Fernández Cerviño, María Xosé; González Reboredo, Xosé Manuel (eds). Antonio Fraguas Fraguas 1905-1999. Un home que traballou sempre por e para Galicia. Museo do Pobo Galego. Santiago de Compostela, 2006.
[3] Outras obras consultadas: Fernández Cerviño, María Xosé. Antonio Fraguas Fraguas. Estancias vitais dun mestre sabio. La Voz de Galicia. A Coruña, 2019. Villanueva Gesteira, Malores. Antonio Fraguas. Mestre da Memoria. Editorial Galaxia. Vigo, 2019. VVAA. Coñecendo a Antonio Fraguas. Roteiros literarios. (Charo Baleirón Sóñora, coordenadora). Hércules de Ediciones. A Coruña, 2019.
[4] Daquela conversa, gravada en parte en dúas cintas de casete (por descoido, unha delas extraviada) xunto con varios apuntamentos en papel, extráense as citas textuais asociadas a cada unha das etapas cronolóxicas que estabelecemos para analizar minimamente a vida e obra de Antonio Fraguas.
[5] Varias citas textuais que se reproducen nestas páxinas figuran en: Pazos Gómez, Manuel. “De cando D. Antonio Fraguas dixo que a música é unha cousa que namora”, publicado no nº 3 de Adra (2008), a Revista dos socios e socias do Museo do Pobo Galego. Páxs. 105-107.
