O catedrático de Historia Contemporánea e profesor na USC Lourenzo Fernández Prieto dirixe o proxecto interuniversitario As vítimas, os nomes, as voces e os lugares. Director do Departamento de Historia Contemporánea e de América da USC entre o 1997 e o 2005 e do 2009, outravolta, en diante; vicerreitor de Relacións Institucionais entre o 2006 e o 2009, candidato á reitoría nas pasadas eleccións á Universidade compostelá. Realizou a súa tese de doutoramento en historia agraria e é autor de obras como Represión franquista e desarticulación social en Galicia (1993) ou Facendo Historia con Memoria, publicada recentemente.
Montse Dopico/Revista Murguía.- O proxecto Os nomes, as voces... xorde no marco do Ano da Memoria. Como se xestou?
Lourenzo Fernández Prieto.- Naceu por iniciativa da Consellaría de Cultura, vinculado ao Ano da Memoria, si. Constituíuse un grupo de investigación, con xente que levaba anos traballando no tema: Emilio Grandío, Julio Prada, -que fixera un traballo para a Deputación de Ourense: a primeira listaxe de represaliados que se puxo na rede foi feita pola Deputación de Ourense-, María Jesús Souto, Dionísio Pereira e Xosé Manuel Núñez Seixas. Asinouse un convenio coa Consellaría, con este equipo, e recursos para contratar xente: catro investigadores.
RM.-Como foi evolucionando? Hai garantías de que vaia continuar?
LFP.-Todo o mundo estaba de acordo en que había que facer un esforzo para saber o que non se sabía: cantos e quen. Xa tiñamos a experiencia de 20 anos de HISTORGA. Propuxémonos facer 300 entrevistas, e fixemos 472. Para a primeira fase: o período 36-39, decidimos estudar os fusilados, desaparecidos e represaliados en xeral. Levamos xa contados 11.984 represaliados: dos que teñamos base documental para dicilo. O primeiro convenio era para estudar o período 36-39. Despois a represión segue, pero cambia. Para a segunda fase, desde o 39 ata o final da ditadura, asinouse outro convenio, ao final do goberno anterior, para outros tres anos, a partir do 2009.
O financiamento para este ano e os vindeiros provén, xa que logo, de proxectos competitivos de I+D+I coa Consellaría de Educación, Ministerio de Ciencia y Tecnología, e Ministerio de Asuntos Exteriores (Programa AECID), ademais doutros posibles convenios con institucións públicas e que agora estamos en fase de negociación. Cando entrou a nova Xunta, respectouse o último convenio que asinamos co bipartito no 2009. Pero na renovación deste convenio o orzamento para o proxecto pasou dos 230.000 euros a 30.000. Estes cartos servirán para manter a nosa nova páxina web. Agora teremos que centrarnos en sacar proveito cara á sociedade de todo o que levamos feito: bases de datos, entrevistas, estudos en congresos internacionais, conferencias polo país… Isto vai repercutir no proxecto, pero non por iso imos deixar de investigar. Temos apoios doutros proxectos de I+D+I, convenios que nos permitirán este ano seguir adiante. Iso si, faremos máis traballo de despacho e menos saídas, aínda que é certo que os arquivos galegos -públicos e privados- xa os temos baleirados.
RM.-Como foi mudando a actitude da sociedade e das fontes orais en particular? Atopastes medo, desconfianza…?
LFP.- O obxectivo do proxecto era terminar coa ignorancia e honrar as vítimas, que era tamén un dos primeiros obxectivos da Consellaría. Había moitos estudos fragmentarios. Co Ano da Memoria ocorreu algo fundamental: facíase público o que a xente sabía e ata entón calaba. E a xente si quixo falar.
RM.- Tivestes problemas para acceder aos arquivos? Que outras fontes utilizastes?
LFP.- Un dos obxectivos era, precisamente, que a información non seguise agochada nas casas, senón que se convertese en pública. Tivemos que abrir dilixencias co Tribunal Superior de Xustiza de Galicia por problemas de acceso a rexistros civís: poñíannos escusas burocráticas… E o TSXG funcionou moi ben. Perdéranse fontes documentais, por ignorancia, por desprezo do pasado e tamén pola carga ideolóxica a política, claro. As Universidades galegas puxeron en marcha o proxecto na medida en que o puxo en marcha a sociedade. Había outros puntos de vista fóra da Universidade: investigadores como Bernardo Máiz ou Dionísio Pereira, proxectos como o Obradoiro de Historia de Ordes… Colectivos de recuperación da memoria histórica non había tantos antes de mediados dos 90. As fontes que utilizamos son arquivos militares, rexistros civís, fichas sanitarias, as historias orais… Logo temos as fontes hemerográficas, e a validación cos estudos feitos ata agora: hai un especial de A Nosa Terra do 86, estudos locais… Recorremos ao arquivo parroquial cando non hai arquivo civil, aínda que nisto si tivemos problemas de acceso: son arquivos privados…
RM.- Hai unha base de datos en internet: son 11.984 represaliados, e 4.589 deles fusilados, paseados ou desaparecidos entre o 36 e o 39.
LFP.- Si, hai unha lista de nomes, cada un coa súa ficha. Queriamos que todo o mundo puidese acadar, a través de internet, un nivel de información. Temos perto de 15.000 fichas de condenados, fusilados, casos sobreseídos… A ficha que presentamos na rede é moi sintética: cun nome, o lugar onde apareceu o corpo, a data, a fonte, a profesión, a filiación política… A xente escribe, e entón a ficha pódese corrixir. Detrás desta ficha, hai unha máis completa, que será a que estea no futuro Centro da Memoria.
RM.- Cal será a súa función dese Centro da Memoria?
LFP.- A idea era ser motor da investigación do franquismo. E que se cree non un arquivo, senón un centro de documentación, interpretación e divulgación. Trátase de reunir toda a información, para que outros poidan facer o traballo de explicar por que pasou: estudos sociolóxicos, politolóxicos, de psicoloxía social… Se chegamos a facer máis de 1.100 entrevistas sobre a guerra civil significa que van vir aquí investigadores de fóra. Vai ser un foco de atracción, porque non hai ninguén no mundo que teña isto. O Centro da Memoria está por definir, en realidade: non sabemos se vai ser da Universidade… Non será un arquivo con soporte papel. Precisará recursos: persoal para atender o público, os investigadores. Tería que ser algo ben dimensionado, non funcionarial, co apoio da administración… Temos 16.000 imaxes, das cales 6.000 son fotos, o resto son imaxes de documentación: cartas, diarios…
RM.- Que balance se pode facer xa? Polo medio estivo o proceso xudicial contra Dionisio Pereira…
LFP.- Tiñamos claro que tentar coñecer os verdugos suporía imposibilitar coñecer as vítimas. Se a sociedade e a política non foron capaces de solucionar iso… nós non somos xuíces, non imos xulgar o pasado. O proceso de Dionísio foi clarificador: favoreceu o avance na idea de que hai que tentar coñecer, aínda a risco de cometer erros, en vez de santificar a ignorancia e o descoñecemento do pasado. O máis importante é que o que estaba oculto converteuse en algo demandado e conmemorable. Co apoio político, dos medios… cambia a percepción social: xa non é cousa do avó ‘cebolleta’… Houbo un momento fundamental, que foi o programa Quien sabe donde. Por primeira vez abordábase a historia da guerra civil no espazo público, en televisión. Así, foi a sociedade a que colocou o tema no espazo público, algo que non fixera antes o PSOE, nin ningún goberno democrático… E despois foi un goberno galego, a Consellaría de Cultura, a que fixo a declaración do Ano da Memoria…
RM.- O goberno de Madrid aprobou a Lei da Memoria. Que pensa de como se está a aplicar?
LFP.- A lei non ten que dicir o que pasou, tería que facer o que pode facer unha lei: anular os xuízos inxustos que deron lugar á represión. Na xudicatura non é como no exército, que se renovou na Transición. Na xudicatura hai unha continuidade, e a lei da memoria demóstrao. Outra proba é a causa contra Garzón…
RM.- Está a mudar o proxecto a concepción que tiñan os historiadores sobre o que foi aquí a represión?
LFP.- Estamos aclarando o que sabiamos, máis que mudalo. Unha das cousas que queda demostrada é que non hai moita violencia previa, que a guerra civil non é algo xustificable pola lóxica previa. O terror foi un elemento imprescindible para que triunfase o golpe en Galicia. Para ocupar o poder, mátase primeiro a quen ten o poder político, económico e social. Non se mata nin só por ideas, nin só por liortas, senón para ocupar o poder que ocupaban outros. Si houbo guerra, pero durou uns días. Foi unha operación militar. Ninguén esperaba a guerra. Sevilla era anarquista, e alí triunfou o golpe, que foi triunfando nalgúns sitios e noutros non. No Estado español, antes da guerra, case non había fascistas. Houbo un golpe militar, que apoiou a Igrexa, e que se converteu en guerra. A proba de que o fascismo era débil é que fixeron falta tres anos de guerra para impoñelo. O estigma de leais, de fascistas, a mala conciencia dos galegos, non ten fundamento, é froito da propaganda e a contrapropaganda.
